Cơ quan có thẩm quyền cần có hướng dẫn cụ thể các trường hợp nhập, tách vụ án hình sự, tại giai đoạn điều tra, truy tố tránh việc áp dụng nhập, tách vụ án hình sự tùy tiện, không thống nhất, ảnh hưởng đến quyền, lợi ích hợp pháp của Nhà nước và công dân.
Bộ Luật Tố Tụng Hình Sự 2015 (BLTTHS) đã quy định rõ trình tự, thủ tục khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án hình sự, nhằm đảm bảo việc phát hiện, xác định tội phạm và người phạm tội được chính xác, xử lý nghiêm minh, không để lọt tội phạm, không làm oan người vô tội, đồng thời bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của Nhà nước, của công dân. Một trong các điểm mới của BLTTHS 2015 (BLTTHS 2015 2015) là quy định rõ thẩm quyền của Cơ quan điều tra, VKS trong việc quyết định nhập, tách vụ án hình sự (Điều 170 và 242 BLTTHS 2015) để đảm bào việc giải quyết các vụ án hình sự nhanh chóng, đúng quy định pháp luật nhưng không làm ảnh hưởng đến quyền, lợi ích hợp pháp của các đương sự, tùy từng trường hợp cụ thể Cơ quan điều tra, VKS có thể nhập hoặc tách vụ án hình sự.
Tuy nhiên, luật không quy định bắt buộc phải nhập hoặc tách vụ án và đây là quy định tùy nghi nên còn có những quan điểm cách hiểu áp dụng khác nhau, chưa thống nhất; có những trường hợp theo quy định phải nhập vụ án thì cơ quan điều tra lại tách vụ án gây bất lợi cho người phạm tội, có những trường hợp phải tách vụ án nhưng cơ quan điều tra lại nhập vụ án dẫn đến việc giải quyết vụ án không đúng thẩm quyền xét xử của Tòa án. Trong phạm vi bài viết này, tác giả phân tích những trường hợp cụ thể, những vướng mắc, bất cập và đề xuất những kiến nghị hoàn thiện quy định về nhập, tách vụ án hình sự.
Giai đoạn điều tra
Nhập hoặc tách vụ án hình sự để tiến hành điều tra tại Điều 170 BLTTHS 2015, quy định như sau:
‘‘1. Cơ quan điều tra có thể nhập để tiến hành điều tra theo thẩm quyền trong cùng một vụ án khi thuộc một trong các trường hợp:
- a) Bị can phạm nhiều tội;
- b) Bị can phạm tội nhiều lần;
- c) Nhiều bị can cùng thực hiện một tội phạm hoặc cùng với bị can còn có những người khác che giấu tội phạm hoặc không tố giác tội phạm hoặc không tố giác tội phạm, tiêu thụ tài sản do bị cáo phạm tội mà có.
- Cơ quan điều tra chỉ được tách vụ án trong trường hợp cần thiết khi không thể hoàn thành sớm việc điều tra đối với tất cả các tội phạm và nếu việc tách đó không ảnh hưởng đến việc xác định sự thật khách quan, toàn diện của vụ án
- Quyết định nhập hoặc tách vụ án phải gửi cho VKS cùng cấp trong thời hạn 24 giờ kể từ khi ra quyết định. Trường hợp không nhất trí với quyết định nhập hoặc tách vụ án của Cơ quan điều tra thì VKS ra quyết định hủy bỏ và nêu rõ lý do’’.
Việc nhập để tiến hành điều tra trong cùng một vụ án là trường hợp các vụ phạm tội đã được khởi tố theo các quyết định khởi tố vụ án khác nhau được đưa vào cùng một vụ án để tập trung chỉ đạo điều tra và xử lý thống nhất. Cơ quan điều tra có thể nhập vụ án để tiến hành điều tra cùng vụ án các trường hợp sau: Đối với bị can phạm nhiều tội, đây là trường hợp bị can đã phạm 02 tội trở lên, mỗi lần phạm tội bị khởi tố về một vụ án hình sự độc lập.
Ví dụ: Bị can A. đã có quyết định khởi tố và đang bị điều tra trong vụ án “Trộm cắp tài sản”, trong quá trình điều tra phát hiện trước đó A. đã bị khởi tố về tội “Lạm dụng tín nhiệm chiếm đoạt tài sản” và chưa hết thời hiệu truy cứu trách nhiệm hình sự. Trường hợp này cơ quan điều tra có thể nhập vào cùng một vụ án để điều tra.
Đối với bị can phạm tội nhiều lần là trường hợp bị can phạm tội từ 02 lần trở lên. Ví dụ: Nguyễn Tất T., trú tại thành phố Q., vì muốn có tiền tiêu xài đã dùng dao đi cướp tài sản. Từ tháng 01 đến tháng 6/2020 đã gây ra 06 vụ cướp xe máy, tài sản ở nhiều địa điểm khác nhau trên địa bàn thành phố Đ. Ngày 20/6/2020, T. bị Công an thành phố Đ. bắt về hành vi cướp tài sản, quá trình điều tra T. thừa nhận toàn bộ hành vi của mình và Cơ quan điều tra đã ra quyết định nhập những vụ trước đó thành một vụ án, khởi tố T. về tội ‘‘Cướp tài sản’’.
Đối với nhiều bị can cùng thực hiện một tội phạm. Việc nhập vụ án để điều tra chỉ khi cùng một lúc chưa làm rõ được hết việc phạm tội của các bị can này ở các lần khác nhau về một một tội phạm, sau đó xác minh làm rõ được, mỗi lần phạm tội của các bị can, Cơ quan điều tra ra quyết định khởi tố vụ án hình sự độc lập.
Cơ quan điều tra có thể nhập vụ án để tiến hành điều tra trong trường hợp cùng với bị can còn có những người khác che dấu tội phạm hoặc không tố giác tội phạm, tiêu thụ tài sản do bị can phạm tội mà có, khi Cơ quan điều tra đã làm rõ được bị can và tội danh bị can thực hiện, xác định người khác có hành vi cấu thành tội “Che dấu tội phạm” (Điều 289 BLHS) hoặc tội “Không tố giác tội phạm” (Điều 390 BLHS) hoặc tiêu thụ tài sản do người khác phạm tội mà có (Điều 323 BLHS) thì Cơ quan điều tra có thể nhập chung vào một vụ án hình sự để điều tra. Thực tế cơ quan điều tra có thể nhập để tiến hành điều tra trong cùng một vụ án hình sự nếu xét thấy việc đó giúp cho hoạt động điều tra được kịp thời, nhanh chóng, khách quan, không để lọt tội phạm, không làm oan người vô tội.
Tuy nhiên, không được nhập vụ án hình sự trong trường hợp các vụ án riêng biệt, những hoạt động phạm tội của các bị can không liên quan với nhau hoặc chưa đủ tài liệu để xác định việc liên quan của các hoạt động này. Như vậy, luật không quy định bắt buộc phải nhập hoặc tách vụ án và đây là quy định tùy nghi, chính vì là quy định tùy nghi nên còn có những quan điểm, cách hiểu áp dụng khác nhau, chưa thống nhất.
Thứ nhất, giai đoạn điều tra, truy tố nếu việc nhập, tách vụ án của Cơ quan điều tra, VKS đúng, Tòa án sẽ xét xử vụ án đúng và ngược lại nếu việc nhập, tách vụ án của Cơ quan điều tra, VKS sai, không đúng quy định về thẩm quyền xét xử sẽ dẫn đến Tòa án xét xử vụ án sai thẩm quyền. Vì vậy, việc nhập, tách vụ án tại Điều 170 và Điều 242 BLTTHS 2015, phải theo thẩm quyền xét xử của Tòa án (Thẩm quyền xét xử giữa Tòa án Quân sự và TAND; giữa TAND cấp huyện và TAND cấp tỉnh).
Ví dụ: Trần Văn B., Nguyễn Văn L. đều là quân nhân Lữ đoàn T. tham gia đánh bạc trái phép bằng hình thức cá cược số, lô đề được thua bằng tiền cùng với 08 con bạc là dân thường cư trú trên địa bàn xã H., huyện S., tỉnh N. Trần Văn B. đã có hành vi 02 lần trực tiếp tham gia đánh bạc với Đinh Xuân T. (Đinh Xuân T. tổ chức đánh bạc) bằng hình thức cá cược bao lô số, lô đề với tổng số tiền đánh bạc là 15.260.000 đồng, Nguyễn Văn L có 02 lần trực tiếp tham gia đánh bạc với Đinh Xuân T. số tiền là 4.700.000 đồng. Công an huyện S. sau thời gian theo dõi, mật phục, đủ chứng cứ đã bắt quả tang, khởi tố vụ án hình sự, đề nghị VKS huyện S. truy tố đối với Đinh Xuân T. về tội ‘‘Tổ chức đánh bạc’’, truy tố đối với 08 dân thường và 02 quân nhân B., L. về tội ‘‘Đánh bạc’’. Quá trình điều tra xét thấy B., L. là quân nhân của Lữ đoàn T. thuộc quân đội quản lý nên Công an huyện S. quyết định tách vụ án hình sự đối với B., L. và quyết định chuyển vụ án sang Cơ quan điều tra hình sự Khu vực Quân khu K. để điều tra về tội “Đánh bạc” theo thẩm quyền đối với B. và L.
Việc tách vụ án trên có những quan điểm khác nhau:
Quan điểm thứ nhất: Cơ quan CSĐT Công an huyện S. tách vụ án hình sự và chuyển vụ án cho Cơ quan điều tra hình sự Khu vực Quân khu K. điều tra là đúng quy định về thẩm quyền điều tra, truy tố, bởi vì trong vụ án ‘‘Tổ chức đánh bạc’’, ‘‘Đánh bạc’’ có sự tham gia của Trần Văn B., Nguyễn Văn L. là quân nhân Lữ đoàn T., là người của quân đội. Vì vậy, Cơ quan CSĐT Công an huyện S. không thể nhập để tiến hành điều tra chung một vụ án mà phải quyết định tách vụ án, vì liên quan đến thẩm quyền xét xử của Tòa án quân sự.
Quan điểm thứ hai: Trong vụ án ‘‘Tổ chức đánh bạc’’, ‘‘Đánh bạc’’có sự tham gia của Đinh Xuân T., 08 dân thường cư trú trên địa bàn xã H., huyện S., tỉnh N. và 02 quân nhân của Lữ đoàn T. là Trần Văn B., Nguyễn Văn L. Như vậy, theo quy định tại Điều 273 BLTTHS 2015, trong trường hợp này không thể tách vụ án vì khi tách vụ án sẽ ảnh hưởng đến việc điều tra, truy tố, xét xử, xác định sự thật khách quan của vụ án, sẽ không xử lý triệt để vụ án. Việc tách vụ án của Cơ quan CSĐT Công huyện S., tỉnh Q. là sai quy định, trong trường hợp này Cơ quan CSĐT Công an huyện S. phải ra quyết định chuyển toàn bộ vụ án cho Cơ quan điều tra hình sự Khu vực Quân khu K. để điều tra, chuyển VKSQS truy tố và Tòa án Quân sự Khu vực Quân khu K. có thẩm quyền xét xử toàn bộ vụ án.
Giai đoạn truy tố
Nhập hoặc tách vụ án trong giai đoạn truy tố, tại Điều 242 BLTTHS 2015 quy định như sau:
‘‘1. VKS quyết định nhập vụ án khi thuộc một trong các trường hợp:
- a) Bị can phạm nhiều tội;
- b) Bị can phạm tội nhiều lần;
- c) Nhiều bị can cùng thực hiện một tội phạm hoặc cùng với bị can còn có những người khác che giấu tội phạm hoặc không tố giác tội phạm, tiêu thụ tài sản do bị can phạm tội mà có.
- VKS quyết định tách vụ án khi thuộc một trong các trường hợp sau đây nếu xét thấy việc tách đó không ảnh hưởng đến việc xác định sự thật khách quan, toàn diện và đã có quyết định tạm đình chỉ vụ án đối với bị can:
- a) Bị can bỏ trốn;
- b) bị can bị mắc bệnh hiểm nghèo;
- c) Bị can bị áp dụng biện pháp bắt buộc chữa bệnh”.
VKS quyết định nhập vụ án khi thuộc một trong các trường hợp như trong giai đoạn khởi tố của cơ quan điều tra, khi nhập vụ án để truy tố cần lưu ý không được nhập các vụ án để truy tố nếu các vụ án đó là những vụ án riêng biệt, các tội phạm đã được thực hiện không có quan hệ với nhau hoặc hoạt động của các bị can trong các vụ án đó không có quan hệ với nhau. Việc nhập vụ án trong các trường hợp nêu trên tạo điều kiện xác định sự thật khách quan, toàn diện của vụ án, xác định đúng bị can có đồng phạm hay không đồng phạm, tiết kiệm chi phí, thời gian của người tiến hành và tham gia tố tụng.
Tách vụ án hình sự là chia một vụ án thành hai hay nhiều vụ án cụ thể để điều tra, việc tách vụ án hình sự xuất phát từ yêu cầu của hoạt động điều tra phải nhanh chóng, kịp thời, phục vụ tốt đấu tranh, phòng chống tội phạm. Thực tế cho thấy cơ quan điều tra, VKS chỉ tách vụ án khi trong một vụ án có nhiều tội phạm được thực hiện, xảy ra trong khoảng thời gian dài, nếu để trong một vụ án điều tra, xử lý sẽ mất thời gian và không đảm bảo yêu cầu về thời hạn điều tra, truy tố; việc tách vụ án thật sự cần thiết, không ảnh hưởng đến việc xác định sự thật khách quan, toàn diện của vụ án. Các vụ án thường tách như ma túy, tham nhũng, tội phạm chức vụ liên quan đến nhiều người, trên địa bàn nhiều tỉnh và thời gian phạm tội dài.
Thứ nhất, khi tách vụ án theo khoản 2, Điều 242, BLTTHS 2015 tại giai đoạn truy tố vẫn còn những quan điểm, cách hiểu khác nhau chưa thống nhất. Ví dụ: Nguyễn Văn A., Trần Văn B., Lê Văn C. cùng thực hiện hành vi ‘‘Cố ý gây thương tích’’, Cơ quan điều tra khởi tố 03 bị can A., B., C. cùng tội danh ‘‘Cố ý gây thương tích’’. A. và B. bị tam giam, C. được tại ngoại. Quá trình tạm giam A. bỏ trốn và có lệnh truy nã. Sau khi hết thời hạn tạm giam, kể cả gia hạn đối với B. nhưng vẫn không bắt được A. Cơ quan điều tra kết thúc điều tra đề nghị truy tố B.
Quan điểm thứ nhất: Cơ quan điều tra, VKS thống nhất ra quyết định tách vụ án trên đối với A., vì sau khi hết thời hạn điều tra nhưng vẫn chưa bắt được được A., căn cứ vào điểm a khoản 1, Điều 299, BLTTHS 2015 để ra quyết định tạm đình chỉ điều tra đối với A. và chuyển hồ sơ sang VKS để truy tố và xét xử B. và C.
Quan điểm thứ hai: Không tách vụ án và quyết định đình chỉ đối với A., Cơ quan Điều tra ra kết luận điều tra và chuyển hồ sơ sang VKS truy tố cả A., B. và C. Sau khi hết thời hạn truy tố, VKS ra quyết định tạm đình chỉ vụ án đối với A.
Quan điểm thứ ba: Không thể tách hành vi của bị can A. ra thành một vụ án riêng, bởi vì A., B. và C. cùng thực hiện một hành vi phạm tội với vai trò đồng phạm thực hành tích cực hoặc giúp sức, nếu tách sẽ ảnh hưởng đến việc giải quyết vụ án. Trường hợp không bắt được A. và thời hạn điều tra của A. đã hết thì Cơ quan Điều tra ra quyết định tạm đình chỉ đối với A. cùng kết luận điều tra với B. và C., chuyển hồ sơ sang VKS truy tố và Tòa án xét xử B. và C. theo quy định. Khi nào bắt được A. thì Cơ quan điều tra phục hồi điều tra đối với A.
Thực tiễn trong vụ án có nhiều bị can nhưng có bị can bỏ trốn trong giai đoạn truy tố để đảm bảo việc truy tố đối với các bị can còn lại thì VKS phải ra yêu cầu Cơ quan điều tra truy nã đối với bị can đã bỏ trốn, khi hết thời hạn truy tố (kể cả gia hạn truy tố) nếu chưa bắt được bị can thì VKS phải ra quyết định tạm đình chỉ vụ án đối với bị can sau đó ra quyết định tách vụ án theo quy định tại Điều 242 BLTTHS 2015. Ví dụ: Ngày 01/3/2020, VKS huyện B., tỉnh Đ. nhận được kết luận điều tra cùng hồ sơ vụ án trộm cắp tài sản (tội nghiêm trọng) có 04 bị can L., Y., G., V bị áp dụng biện pháp cấm đi khỏi nơi cư trú.
Cùng ngày, VKS ra lệnh cấm đi khỏi nơi cư trú đối với 04 bị can L., Y., G., V. trong thời hạn 20 ngày, kể từ ngày 01/3/2020 đến ngày 20/3/2020 (bằng với thời hạn truy tố tội nghiêm trọng), đến ngày 02/3/2020, qua xác minh xác định bị can V. đã bỏ trốn khỏi địa phương nên VKS đã ra yêu cầu Cơ quan điều tra truy nã bị can V. Sau đó VKS ra quyết định gia hạn truy tố trong thời hạn 10 ngày, kể từ ngày 21/3/2020 đến ngày 30/3/2020, đến ngày 31/01/2020, VKS ra quyết định tạm đình chỉ vụ án đối với bị can V. (theo Điều 247 BLTTHS 2015 ), tức VKS ra quyết định tạm đình chỉ vụ án đối với bị can V. sau khi đã hết thời hạn truy tố, sau đó mới được ra quyết định tách vụ án (Điều 242 BLTTHS 2015). Như vậy, quyết định tách vụ án của VKS sớm nhất cũng chỉ là ngày 31/3/2020 (khi đã hết thời hạn truy tố và đã ra quyết định tạm đình chỉ vụ án đối với bị can V.).
Quy định này lại mâu thuẫn với quy định tại Điều 240 BLTTHS 2015 về thời hạn quyết định truy tố. Theo đó, trong thời hạn 20 ngày đối với tội phạm ít nghiêm trọng và tội phạm nghiêm trọng, 30 ngày đối với tội phạm rất nghiêm trọng và tội phạm đặc biệt nghiêm trọng kể từ ngày nhận hồ sơ vụ án và bản kết luận điều tra, VKS phải ra một trong các quyết định: Truy tố bị can trước Tòa án; Trả hồ sơ để yêu cầu điều tra bổ sung; Đình chỉ hoặc tạm đình chỉ vụ án; Đình chỉ hoặc tạm đình chỉ vụ án đối với bị can.
Theo quy định này thì VKS ra quyết định tạm đình chỉ vụ án đối với bị can phải ra trong thời hạn truy tố (theo ví dụ trên thì VKS phải ra quyết định tạm đình chỉ vụ án đối với bị can tối đa không vượt quá ngày 30/3/2020). Mặt khác, khi tách vụ án đối với bị can V. thì trong nội dung cáo trạng truy tố các bị can còn lại phải có phần nhận định việc tách hành vi phạm tội của bị can V. sang vụ án khác do bị can đã bỏ trốn chưa bắt được. Tuy nhiên, cáo trạng phải ra trong thời hạn quyết định truy tố – tức phải ra quyết định tách vụ án xong mới ra cáo trạng, trong khi quyết định tách vụ án theo phân tích trên thì chỉ được ra khi đã có quyết định tạm đình chỉ vụ án đối với bị can trong trường hợp bị can bỏ trốn lại được ra sau khi hết thời hạn truy tố. Điều này gây khó khăn trong việc áp dụng pháp luật đối với VKS trong giai đoạn truy tố.
Một số đề xuất, kiến nghị
Qua nhiên cứu các quy định về nhập, tách vụ án theo quy định của BLTTHS, để khắc phục những bất cập, vướng mắc như đã nêu trên, tác giả có một số kiến nghị như sau:
Thứ nhất, Điều 170, BLTTHS 2015 cần bổ sung thêm:
‘‘Cơ quan điều tra có thể nhập để tiến hành điều tra theo thẩm quyền xét xử của Tòa án trong cùng một vụ án khi thuộc một trong các trường hợp:
- a) Bị can phạm nhiều tội;
- b) Bị can phạm tội nhiều lần;
- c) nhiều bị can cùng thực hiện một tội phạm hoặc cùng với bị can còn có những người khác che dấu tội phạm hoặc không tố giác tội phạm, tiêu thụ tài sản do bị can phạm tội mà có’’.
Thứ hai, Điều 170 và 242, BLTTHS 2015 cần bổ sung thêm trường hợp có thể quyết định nhập vụ án hình sự để điều tra đối với “những vụ án mà hành vi phạm tội, các tội phạm đã được thực hiện có quan hệ với nhau hoặc hoạt động của các bị can trong các vụ án đó có quan hệ với nhau”.
Thứ ba, Cơ quan có thẩm quyền cần có hướng dẫn cụ thể các trường hợp nhập, tách vụ án hình sự, tại giai đoạn điều tra, truy tố tránh việc áp dụng nhập, tách vụ án hình sự tùy tiện, không thống nhất, ảnh hưởng đến quyền, lợi ích hợp pháp của Nhà nước và công dâ
